Zapraszam Was do lektury tekstu, który jest kontynuacją wpisu pt. „Gdzie będę, gdy mnie nie będzie… czyli jak rozmawiać z dziećmi o śmierci”. Artykuły te powstały w ramach cyklu „Ekspert radzi” i zostały przygotowane przez  Magdalenę Michalak neurologopedę, pedagoga, autorkę bloga Mowosfera i cudownej książki dla dzieci pt. „Szafa”.
Magda prócz tego, że jest merytorykiem i ekspertem w swojej dziedzinie, to osadza posiadaną wiedzę w praktyce, gdyż jako mama cudownej Lilci, przemierza wyboistą drogę rodzicielskich dylematów. Teraz dzieli się z nami swoimi doświadczeniami i sprawdzonymi sposobami na poruszanie trudnych życiowych prawd.

Jeśli rozmowa jest zbyt trudna… Książki oswajające dzieci i dorosłych z tematem śmierci

Naprawdę nie wiem, jak wyglądałoby moje życie bez książek. Wypełniają one regały w moim domu, znajdują miejsce także na parapecie, krześle lub stoliku. Książki dają mi poczucie bezpieczeństwa. Ich czytanie jest jedną z moich ulubionych form spędzania czasu z córką.

Dziś chciałabym wykorzystać swoją książkową pasję, aby podzielić się z Wami listą zebranych pozycji, w których porusza się temat śmierci. Zapewne jest to lista niekompletna i liczę tutaj na Was. Jeśli znacie jeszcze jakieś warte uwagi publikacje, które mogłyby pomóc oswoić dziecko z opisanym przeze mnie w poprzednim tekście tematem śmierci, z wielką chęcią je poznam.

Tymczasem bardzo zapraszam Was do mojej biblioteczki.

Książki podzieliłam na kilka grup tematycznych:

Publikacje opisujące rytm natury, cykliczne zjawiska, które możemy zaobserwować w przyrodzie

Pory roku

Pory roku (Wydawnictwo Olesiejuk) – to książka, na przykładzie której można wytłumaczyć dziecku, że wszystko ma swój czas, swoją kolej. Pory roku następują jedna po drugiej. Jest czas wzrostu, rozkwitu, dojrzałości, jak również czas więdnięcia, usychania liści, opadania ich z drzew.

Bardzo dobrze ten proces został pokazany w formie graficznej w dwóch kolejnych książkach:

Rok w lesie

Rok w lesie (Wydawnictwo Nasza Księgarnia) z cudnymi ilustracjami Emilii Dziubak. Ta duża, solidnie przygotowana książka ukazuje cykl życia zwierząt w ciągu całego roku. Można zobaczyć, jak zmienia się przyroda, jakie są zwyczaje bohaterów, rytm ich życia. Książka ta stanowi doskonały punkt wyjścia do rozmowy o przemijaniu i tzw. kole życia.

52 tygodnie

52 tygodnie (Wydawnictwo Widnokrąg), autorstwa Anne Crausaz –  ukazuje w formie ilustracji jak zmienia się ten sam fragment drzewa w przeciągu 52 tygodni czyli całego roku. Jak po zimie zaczynają kwitnąć pąki, rosnąć liście, kwiaty przeobrażają się w owoce w postaci jabłek. Następnie przychodzi jesień, czas w którym liście zmieniają kolor, usychają, a owoce powoli zaczynają dojrzewać, aż w końcu gnić i psuć się. W książce oprócz rozkwitu drzewa i jabłek możemy obserwować zwyczaje ptaków, które przysiadają od czasu do czasu na gałęziach.

Jabłonka Eli

Jabłonka Eli (Wydawnictwo Zakamarki), Autorka: Catarina Kruusval. W tej książce autorka przedstawia ukochane drzewo tytułowej bohaterki – jabłonkę, która dawała nie tylko pyszne owoce, ale także stanowiła wspaniałą kryjówkę podczas zabaw z kolegą. Pewnej nocy, podczas gwałtownego i silnego wiatru, jabłonka zostaje powalona przez wichurę.

W trakcie lektury możemy wraz z Elą poczuć smutek, żal, tęsknotę za ukochanym drzewem. Możemy dowiedzieć się, jak ona i jej rodzice radzą sobie z tą stratą. Tak… za ukochanym drzewem również można tęsknić. Zdecydowanie warto zapoznać się z tą historią.

Książki opisujące temat śmierci na przykładzie świata zwierząt

Żegnaj Panie Muffinie!

Żegnaj, panie Muffinie! (Wydawnictwo Ene Due Rabe), Autor: Ulf Nilsson, Ana-Clara Tidholm. Przejmująca książka, ukazująca tytułowego bohatera – 7-letnią świnkę morską, która jest u schyłku swojego życia. Obserwujemy jak z dnia na dzień robi się coraz słabszy, zawsze jednak starcza mu sił na wyjmowanie listów ze skrzynki. Listy są zapowiedzią tego, co nieuchronne. Pan Muffin na kolejnych kartach książki robi podsumowanie swojego życia. Wspomina bliskich mu ludzi oraz moment, w którym był sprawny i silny. Wspomina tych, którzy umarli przed nim. Zastanawia się nad sensem niektórych zjawisk. Podczas czytania tej książki, towarzyszymy głównemu bohaterowi w ceremonii pogrzebowej i pożegnaniu zmarłego. Daje to możliwość późniejszych rozmów z dzieckiem na temat tego, jakie są obyczaje panujące w naszej wierze.

Wciąż żywe są we mnie słowa, które pojawiają się w ostatnim liście do Pana Muffina, a których nie zdążył przeczytać:

[su_quote]”Teraz, panie Muffinie, wie pan więcej niż my. Teraz wie pan, co się dzieje, gdy umieramy. Na pewno jest tak, że albo śmierć to odpoczynek, a wtedy nie ma się czego bać, albo przenosimy się gdzieś do wiecznego życia i tam żyjemy w szczęściu. A wtedy śmierć to coś, za czym warto tęsknić! Dlaczego mielibyśmy bać się śmierci? Prawda, że tak właśnie jest, panie Muffinie, który już wszystko wiesz?”[/su_quote]

Przyznam się Wam szczerze, że po pierwszym przeczytaniu tej książki, odłożyłam ją na półkę. Nie byłam gotowa, by wejrzeć głębiej w przesłanie tego tekstu, by zrozumieć. Dziś, kiedy oswoiłam się z tym tematem czuję, że to bardzo ważna, cenna i potrzebna książka.

Mysi Domek. Sam, i Julia w teatrze

Mysi Domek. Sam i Julia w teatrze. (Wydawnictwo Media Rodzina),  Autorka: Karina Schaapman. Bohaterami tej książki są mysi przyjaciele – Sam i Julia. Julia nie ma taty, rodzeństwa, babci ani dziadka. Mieszka z mamą.  Sam z kolei mieszka z rodzicami i rodzeństwem (braćmi i siostrami), ma dwie babcie, dwóch dziadków, kilka ciotek i jednego wujka.

W części, w której Sam przygotowuje się do wystąpienia w teatrze pojawia się wątek śmierci. Umiera dziadek Sama. Pojawia się rozmowa pomiędzy bohaterami. Przeanalizowanie tej rozmowy pozwala w delikatny sposób poruszyć temat przemijania i okoliczności w jakich tracimy życie.

Pustka

Pustka (Centrala Mądre Komiksy), Autorka: Marianna Sztyma. Ta książka oswaja czytelnika z trudnymi uczuciami, towarzyszącymi żałobie. Dziewczynka zmaga się ze smutkiem, żalem i tęsknotą za zmarłym kotem. W jej domu pojawia się pustka, która przyjmuje łzy dziewczynki i gotowa jest jej wysłuchać za każdym razem , gdy odczuje ona potrzebę rozmowy. Pustka początkowo jest duża, jednak daje dziewczynce nadzieję, że przyjdzie czas, kiedy się zmniejszy. Dzięki tej pozycji, możemy poruszyć temat żałoby, radzenia sobie ze stratą, która jest sprawą bardzo indywidualną dla każdej osoby.

 Książki, w których pojawia się wątek śmierci, choroby, przemijania

Basia i dziadkowie

Basia i dziadkowie (Wydawnictwo Egmont), Autorka: Zofia Stanecka. Czy znacie Basię i jej wesołą rodzinę? Pani Zofia Stanecka powołała do książkowego życia bardzo wyrazistych bohaterów, których zilustrowała Pani Marianna Oklejak. Moja córka uwielbia czytać o przygodach Basi, a i ja w różnych momentach utożsamiam się z mamą głównej bohaterki.

W części „Basia i Dziadkowie” podczas wizyty w domu Basi, jej Dziadek (Tato jej Taty) gorzej się poczuł i został zawieziony do szpitala. Fakt ten wywołał w Basi lęk, poczucie winy (Basia obawiała się, że dziadek zachorował przez to, że poprzedniego dnia bawił się z nią zbyt intensywnie) oraz strach przed śmiercią dziadka. Zapis tej rozmowy jest poruszający i gorąco Was zachęcam do sięgnięcia po tę część (jeśli macie potrzebę porozmawiać z dzieckiem na ten temat).

Basia i kolega Haiti

Basia i kolega z Haiti (Wydawnictwo Egmont), Autorka: Zofia Stanecka. W tej części przygód Basi, do jej przedszkolnej grupy dołącza nowy chłopiec. Ma inny kolor skóry, stroni od dzieci i rysuje dużo obrazków, w których pojawiają się osoby zmarłe. Titi jest nieufny i wycofany w stosunku do dzieci. Basia nie rozumie tej sytuacji. Dopiero wieczorna rozmowa z mamą sprawia, że poznaje historię chłopca. Okazuje się, że w wyniku kataklizmu  (tsunami) Titi stracił rodziców. Ta informacja jest początkiem bardzo ważnej i poruszającej rozmowy  pomiędzy Basią i jej mamą na temat niesprawiedliwości związanej z utratą najbliższych. Opisany jest zarówno smutek, jak i lęk dziewczynki przed tym, iż ją również mogłoby spotkać coś podobnego. Zdecydowanie warto zaopatrzyć się w tę ważną książkę.

Moje szczęśliwe życie

Moje szczęśliwe życie (Wydawnictwo Zakamarki), Rose Lagercrantz, Eva Eriksson. To książka, do której wracałam kilkukrotnie. Lila nie od razu była gotowa na informację, iż mama głównej bohaterki zmarła, gdy ta była jeszcze malutka. Początkowo bardzo smucił ją ten fakt i nie chciała słuchać dalszej opowieści. Z czasem sama zaczęła po nią sięgać i własnymi słowami opowiadać o tym, co przydarzyło się Duni, dziewczynce, która po śmierci mamy mieszkała z tatą. Jej życie wypełnia bogaty świat przeżyć, emocji, wzruszeń, radości, ale też smutków. Nakładem Wydawnictwa Zakamarki ukazało się 5 części przygód Duni. Każdą bardzo lubimy, ponieważ oswajają one czytelnika z trudnymi tematami, dlatego warto po nie sięgnąć.

Dom Babci

Dom Babci (Wydawnictwo CzyTam),  Ross Montgomery. To opowieść o stracie. O tęsknocie. O radzeniu sobie ze śmiercią bliskiej osoby. Chłopiec wspomina ukochaną babcię. Z lektury dowiadujemy się, kim była babcia, co robiła. Można poczuć silną więź, która łączyła ją z wnuczkiem i to, że nieuchronne nadeszło.

[su_quote]”Babcia się jednak zestarzała – tak bardzo, że nie mogła już budować domów. Po pewnym czasie nie mogła już ugotować obiadu, a potem nawet wspiąć się na schody. Pewnego dnia nie dała rady podnieść się i usiąść na łóżku, a kiedy chłopiec przyszedł do niej – babci nie było. Bez babci dom stał się pusty.”[/su_quote]

Ta książka pokazuje, w jaki sposób można pielęgnować w sobie pamięć o bliskiej osobie, jak można radzić sobie ze stratą i tęsknotą. Warto do niej sięgnąć.

Czy tata płacze?

Czy tata płacze?, Hilde Ringen Kommedal. Bardzo ważna książka, rozpoczynająca się od słów: „Olav ma pięć lat. A jego tatuś nie żyje„. To niezwykle cenny przykład tego, jak można rozmawiać z dzieckiem o śmierci. Zostały w nim  przytoczone rozmowy mamy z chłopcem, który próbuje zrozumieć, co się wydarzyło i co czuje. Poruszająca, smutna, a jednocześnie tak potrzebna opowieść.

Ten drugi. Opowieść misia Fredka

Ten drugi. Opowieść misia Fredka (Wydawnictwo Impuls), Maria Szloser. To niezwykle wzruszająca opowieść , w której oczami misia możemy przyglądać się rodzinnej tragedii. Kobieta rodzi synka. Chłopiec rośnie w towarzystwie misia. Pewnego razu rodzice wychodzą z nim z domu i wracają bez niego. Okazuje się, że dziecko umarło. W trakcie lektury możemy zobaczyć, jak rodzice radzą sobie z tak ciężką stratą, bólem, żalem, smutkiem, tęsknotą. Niezwykle trudny a zarazem ważny temat.

Życie co to takiego

Życie co to takiego (Wydawnictwo Zakamarki). To książka Oscara Brenifier’ego z ilustracjami Jerome Ruillier z serii Dzieci Filozofują, w której pojawia się 6 zagadnień: Szczęście, Ambicja, Nieszczęście, Istnienie, Sens Życia i Śmierć. W każdym dziale można znaleźć wiele skłaniających do refleksji pytań. Dział Śmierć na poszczególnych kartach podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie: „Dlaczego umieramy?”. Zdecydowanie warto sięgnąć po tę książkę.

Niebo

Niebo (Wydawnictwo Wytwórnia), Bruno Gibert. To książka, która w prosty sposób, bez nadmiernych słów, w postaci pytań i ilustracji próbuje udzielić odpowiedzi na pytanie: „Czym jest niebo?” i „Czy wszyscy tam idą?”. Znaki graficzne stanowią instrukcję, która ciekawie i pomysłowo obrazuje naszą podróż zwaną życiem. Daje to swobodę do interpretacji i czytania tej książki zgodnie z tym, co w nas żywe i obecne. Warto do niej sięgnąć, szczególnie wtedy, gdy mamy poczucie, że brakuje nam odpowiedzi…

Motylek dla dzieci

Motylek dla dzieci (Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne), Elżbieta Zubrzycka. Opis książki jest w moim odczuciu wystarczająco zachęcający do sięgnięcia po tę publikację:

[su_quote]”Książka zawiera cztery pogodne i optymistyczne opowiadania mówiące o stracie, tęsknocie, chorobie i lękach. Czy dzieci nie są za małe, żeby takie tematy z nimi poruszać? Kiedy nic się nie dzieje, rzeczywiści nie trzeba. Jednak w codziennym życiu radości i smutki się przeplatają ze sobą. Dzieci zasmuca kolorowy motyl leżący bez ruchu na parapecie okna, rozstanie z zabawkami z dzieciństwa, strata znanych miejsc i przyjaciół w wyniku przeprowadzki do nowego mieszkania. Boją się chorób i zarazków, bo słyszą wiele błędnych informacji na ich temat. Tęsknią za członkami rodziny, którzy opuścili dom z różnych powodów. Dzieci ciągle stają przed zadaniem uporania się z nieznanymi sobie, przykrymi uczuciami.”[/su_quote]

Trudne tematy dla przedszkolaka i małego żaka. Śmierć i pogrzeb

Trudne tematy dla przedszkolaka i małego żaka. Śmierć i pogrzeb. (Wydawnictwo BEATA VITA), Bianca – Beata Kotoro. To jedna z lepszych książek dla dzieci poświęconych tematowi śmierci, pogrzebu, żałoby. Zawiera zapis rozmowy pomiędzy siostrą i starszym bratem, w której dziewczynka zadaje chłopcu pytania, na które on, w możliwie prosty i jasny sposób, jej odpowiada. Zdecydowanie warto mieć tę książkę w swojej biblioteczce.

Na sam koniec…

Mam w swojej biblioteczce książkę szczególną.Wzruszającą i inspirującą jednocześnie. O jej kupienie poprosiłam swojego męża, który przebywał w delegacji za oceanem. Jej tytuł to: „What to do when I’m gone”, czyli „Co możesz zrobić, gdy już mnie nie będzie”. Jest to zbiór matczynych rad, wskazówek, przewodnictwa dla córki, której przyjdzie kiedyś pożegnać najważniejszą kobietę swojego życia.

We wstępnie córka pisze, że od kiedy pamięta, towarzyszy jej lęk przed utratą Mamy. Pewnego dnia, mając 22 lub 23 lata, postanawia zmierzyć ze swoim strachem i wyobraża sobie, co czuje w chwili, gdy jej mama umiera.Tym samym rozważa najtrudniejszy, życiowy scenariusz. Dziewczynka, chcąc się zatroszczyć o samą siebie, pewnego dnia prosi swoją mamę o napisanie książki ze spisem codziennych instrukcji, za którymi (prowadzona przez ukochaną kobietę) będzie mogła podążać każdego dnia.

Książka ta i mnie zainspirowała do stworzenia swojego dziennika, z miłości do córki. Takiego, w którym będę jej opowiadała o tym, co uznam za ważne i co chciałabym, aby zapamiętała. Kto wie… być może i Was opis tej publikacji również zainspiruje do stworzenia czegoś dla waszej pociechy tak, by mogła nosić te ważne zapiski w swoim portfelu, plecaku, torebce czy schować w tajemniczym pudełku. Dla dziecka może to być niezwykle wartościowy amulet na dalsze życie.

Wspólna biblioteczka

Kochani, czy macie jakieś godne polecenia książkowe pozycje, które można by było dołączyć do tej listy? Pozostawiam ją otwartą. Mam jednak nadzieję, że okaże się dla Was pomocna.

Jeśli chcielibyście sięgnąć po publikacje opisujące temat śmierci, żałoby, radzenia sobie ze stratą oraz zawierające rady odnośnie tego, jak można rozmawiać o tym z dzieckiem, poniżej lista wartych uwagi książek:

• Anna Jankowska, „Jak wychowywać przedszkolaka”
• Anna Jankowska, „Po co kotu wąsy, czyli jak odpowiadać dzieciom na trudne pytania”
• Anna Jankowska, „Trudne tematy dla mamy i taty, czyli jak wychowywać dziecko na człowieka”
• Justyna Korzeniewska, „Rozmowy z dzieckiem. Proste odpowiedzi na trudne pytania”
• Eva Zoller, „A dlaczego? Jak odpowiadać na trudne pytania dzieci”
• Elżbieta Zubrzycka, „Trudne pytania dla dorosłych. Jak rozmawiać o stracie, tęsknocie i dziecięcych lękach. Optymistycznie i pogodnie”

 

Pozdrawiam,
Magdalena Michalak

Być może zainteresuje Was również:

• „Gdzie będę, gdy mnie nie będzie… czyli jak rozmawiać z dziećmi o śmierci”. 
• Najważniejsza rzecz, którą powinnaś zrobić, gdy znów nakrzyczysz na swoje dziecko
• 3 pytania, które powinnaś zadać swojemu dziecku przed snem
• Opanuj się mamo! Poznaj sposób na spokojne macierzyństwo
• Jak wspierać rozwój emocjonalny dziecka
• Jak pomóc dziecku radzić sobie z agresją rówieśników
• Czym są napady złości u małego dziecka i jak sobie z nimi radzić
• Jedno zdanie, które zainspiruje dziecko mówiące „nie dam rady”
• Najważniejsza umiejętność, której powinno się nauczyć każde dziecko
• Rodzicu przeproś swoje dziecko. O nauce przepraszania słów kilka…